Normy prawne kształtujące system rachunkowości w Polsce

Rachunkowość to system ewidencjonowania zdarzeń, ujmujący działalność określonego podmiotu gospodarczego w miernikach pieniężnych i naturalnych. Ma na celu ochronę interesów podmiotu, informowanie podmiotów zewnętrznych oraz dostarczanie informacji przydatnych do zarządzania. Rachunkowość dzieli się na finansową i zarządczą[1].

  • Rachunkowość zarządczą jest nienormowanym przepisami prawa systemem identyfikowania, pomiaru, interpretacji i prezentacji danych wykorzystywanych przez kierownictwo do planowania, oceny i kontroli.
  • Rachunkowość finansowa zajmuje się pomiarem i ewidencją majątku przedsiębiorstwa, operacji gospodarczych oraz przygotowaniem na tej podstawie – raportów finansowych.

Sposób prowadzenia rachunkowości finansowej jest ściśle unormowany przez prawo.

W miarę jak rozwijała się cywilizacja, jak postępował rozwój techniczny pojawiały się problemy z prowadzeniem rachunkowości. Podstawowe zasady rachunkowości i metody jej prowadzenia były systematycznie porządkowe, ujednolicane i ujmowane w normy prawne. Dało to początek powstania norm prawnych o rachunkowości, nazywane prawem bilansowym.

Jak powiedziała Pani prof. dr hab. Aldona Kamela – Sowińska „współczesna gospodarka rynkowa byłaby niemożliwa bez księgowości. Bez niej pozostawalibyśmy w dobie prymitywnego obrotu rzeczami”.

Norma prawna to reguła postępowania, ustanowiona przez kompetentny organ państwa. Realizacja norm prawnych zabezpieczona jest groźbą użycia przymusu przez państwo, które przewiduje w przypadku jej naruszenia sankcję[2].

Główny cel norm prawnych to:

  • rzetelność informacji i wiarygodność informacji o sytuacji majątkowej
  • właściwe informacje dla zarządu dla podejmowania decyzji

Przepisy regulujące zasady prowadzenia rachunkowości w Polsce zawarte są w:

  • Kodeksie Spółek Handlowych obowiązującym od 01.01.2001 r.;
  • Ustawie o rachunkowości z 29.09.1994 (kolejna jej nowelizacja wchodzi w życie od 01.01.2002 r.);
  • Zarządzeniach szczegółowych (np. rozporządzenia Ministra Finansów);
  • Ustawie o biegłych rewidentach i ich samorządzie;
  • Normach profesjonalnych (np. wykonywania zawodu biegłego rewidenta uchwalona przez Krajowa Radę Biegłych Rewidentów).

Liberalizacja wymiany towarów i usług w skali światowej oraz postępująca globalizacja rynków finansowych powoduje, że – krajowe uregulowania rachunkowości nie są wystarczające. Już dziś zarówno dostarczającym kapitał, czy pożyczek inwestorom, poszukującym korzyści ponad granicami państw, jak i przedsiębiorstwom chcącym pozyskać kapitał po możliwie najmniejszych kosztach potrzebna jest harmonizacja przepisów o rachunkowości, zapewniająca przejrzystość, wiarygodność, a także porównywalność sprawozdań finansowych w skali międzynarodowej. Tym samym maleje ryzyko inwestowania, obniża się koszt pozyskiwania kapitału, a także jak przekonują ekonomiści -przybywa miejsc pracy. Niemniej jednak harmonizacja taka jest procesem długotrwałym, gdyż polega na stopniowym ograniczaniu różnic w stosowanych w poszczególnych państwach zasadach rachunkowości i rezygnacji z własnych rozwiązań na rzecz ogólnie przyjętych[3].

Harmonizacja przepisów o rachunkowości nastąpiła w ramach Unii Europejskiej, gdzie przybrała ona postać Dyrektyw Prawa Spółek. Ambicję tworzenia powszechnie akceptowanych standardów rachunkowości ma też Komitet Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (KMSR), który grupuje obecnie 153 profesjonalne organizacje ekspertów rachunkowości z 112 krajów. Początkowo Międzynarodowe Standardy Rachunkowości (MSR) były rodzajem wzorców dobrej praktyki dla krajów mniej rozwiniętych. Jednak na zlecenie Międzynarodowej Organizacji Komisji Papierów Wartościowych ( IOSCO), która chciała zapewnić porównywalność sprawozdań finansowych spółek notowanych na -poszczególnych giełdach, bez względu na państwo, w którym działa giełda i państwo, w którym ma siedzibę spółka publiczna, najpierw zweryfikowano szereg już istniejących MSR i w toku tych prac ograniczono znacznie ilość możliwych rozwiązań, sprowadzając je do rozwiązania wzorcowego i jednej dopuszczalnej alternatywy oraz opracowano nowe MSR. W bieżącym roku KMSR uzyskał akceptację IOSCO dla 30 MSR jako podstawy sporządzania sprawozdań finansowych prezentowanych na giełdach przez spółki publiczne. Również Unia Europejska zwróciła się w kierunku MSR. Komitet MSR ze swej strony, już od 1996 roku poszukiwał zbliżenia do krajowych kreatorów standardów rachunkowości, aby tą drogą upowszechnić dorobek MSR. Jednocześnie wiele krajów europejskich powołało Komitety Standardów Rachunkowości, jako bardziej elastyczne aniżeli ministerstwa lub inne urzędy, ciała bieżąco reagujące na szybko zmieniającą się rzeczywistość gospodarczą. Na zjawiska te szybciej odpowiedziały komitety niż ustawodawstwo krajowe, nie mówiąc już o powolnym procesie zmian dyrektyw rachunkowości UE. Status krajowych komitetów standardów rachunkowości i ich związek z organami stanowiącymi przepisy o rachunkowości jest w Europie bardzo różny. Zważywszy, ze polska znowelizowana ustawa o rachunkowości przewiduje powołanie Komitetu Standardów Rachunkowości, warto zapoznać się z rozwiązaniami innych państw[4].

Tworzenie przepisów o rachunkowości, ich interpretacja a także nadzór nad ich stosowaniem następuje w krajach europejskich generalnie dwojako[5]:

  1. przepisy rachunkowości mają charakter norm prawa o randze ustawy
  2. regulacje powstają drogą ich stanowienia przez gremia fachowe, na które delegowano uprawnienia w tym zakresie.

Regulacje prawne i rozwiązania stosowane w poszczególnych krajach też się różnią, nawet gdy ich źródło stanowią kodeksy handlowe, obejmujące nie tylko prawo gospodarcze jednostek zarobkowych, ale także zasady zabezpieczające bezpieczeństwo obrotu gospodarczego rachunkowości.

W naszym kraju Przewodniczący Komisji Papierów Wartościowych i Giełd powołał w 1997 roku za zgodą Ministra Skarbu – Komitet Standardów Rachunkowości. Ogólny nadzór merytoryczny sprawuje nad nim Rada Fundacji Rozwoju Standardów Rynku Kapitałowego. Komitet przygotował i opublikował projekty standardów rachunkowości „Leasing”, „Kontrakty długoterminowe” i „Przejęcia i fuzje”. W przygotowaniu są standardy dotyczące: instrumentów finansowych, odroczonego podatku dochodowego, rezerw, rachunku przepływu środków pieniężnych i sprawozdania ze zmian w kapitale. Istnieje też Komisja Standardów Rachunkowości powołana przez Stowarzyszenie Księgowych w Polsce. W wielu krajach na podstawie standardów międzynarodowych opracowywuje się również lokalne standardy rachunkowości, czego najlepszym przykładem może być Polska z uchwaloną w 2000 roku nową Ustawą o rachunkowości wchodzącą w życie z dniem 01.01.2002 roku. W najbliższej przyszłości zostanie najprawdopodobniej rozstrzygnięte, jakie uprawnienia będzie mieć, przewidziany w ustawie o rachunkowości Komitet Standardów Rachunkowości i jaki będzie jego skład. Zapowiadane przez Komisję Europejską przyjęcie do 2005 r. MSR jako zasad rachunkowości obowiązujących kraje UE w zakresie spółek giełdowych oraz wymóg akceptacji standardów krajowych przez odpowiedni organ rządowy wskazuj ą przyszłą drogę postępowania[6].

6 i 7 listopada 2000 r. odbyła się we Wrocławiu zorganizowana przez Katedrę Rachunkowości Finansowej i Kontroli Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu I Międzynarodowa Konferencja naukowa pod hasłem „Normy prawne i zawodowe rachunkowości”. Celem konferencji była wymiana poglądów, doświadczeń oraz osiągnięć naukowych w zakresie stosowanych w rachunkowości krajów Europy Środkowej i Wschodniej regulacji prawnych, zarówno obligatoryjnych, jak i zalecanych. Referenci podkreślali potrzebę uwzględnienia własnych, narodowych i kulturowych podstaw w normach regulujących zasady rachunkowości oraz ukształtowany historycznie dorobek zawodu księgowego. Normy rachunkowości mające postać ustawy, a więc wysokiej rangi aktu prawnego, są zawsze w praktyce względne, gdyż na rozwój rachunkowości wpływa zarówno gospodarka krajowa jak i międzynarodowa. Właśnie globalizacja gospodarki i wiążący się z nią przepływ informacji ekonomicznej oraz międzynarodowe powiązania giełdowe wywierają obecnie największy wpływ na kształt standardów rachunkowości[7].

Inne bardzo ważne wydarzenie miało miejsce w Warszawie. 2 czerwca 2001 r. odbył się Kongres Księgowych, który zgodnie z wypowiedzią prezesa Stowarzyszenia Księgowych – Jerzego Sablika, miał za zadanie pomoc w przygotowaniu księgowych do wdrożenia wchodzącej w życie od 01.01.2002r znowelizowanej ustawy o rachunkowości. Jednocześnie miał on pokazać ile zmian nas czeka, aby dostosować się do wymogów, jakie stawia UE. Stanowił on podsumowanie całorocznych działań środowiska księgowych zmierzających do integracji polskich specjalistów z kolegami z państw Unii Europejskiej.

Nowelizacja ustawy o rachunkowości

W Dzienniku Ustaw z 2000 r., nr 113, poz. 1186 ogłoszono tekst ustawy z 9 listopada 2000 r. o zmianie Ustawy o Rachunkowości. Dotychczas funkcjonuje w życiu gospodarczym Polski Ustawa o Rachunkowości z 1994 roku. Od czasu wejścia w życie tego niezwykle ważnego w gospodarce rynkowej dokumentu prawnego minęło 6 lat. Przez pełne 6 lat obrotowych większość podmiotów gospodarczych sporządzała swoje sprawozdania finansowe i prowadziła księgi rachunkowe według ustawy o rachunkowości z 1994r., która była w różnym zakresie wielokrotnie nowelizowana. W publikacjach i komentarzach specjalistów podkreślano, że te liczne poprawki nie zmieniły istotnych treści ustawy. Ustawa o rachunkowości uzyskała potwierdzenie Rady Europejskiej o jej pełnej zgodności z ustawodawstwem Unii Europejskiej[8].

Potrzeby i cele nowelizacji

Prace nad ostatnią rozległą nowelizacją ustawy o rachunkowości trwały ponad 2 lata. W ciągu 6 lat obowiązywania przepisów ustawy o rachunkowości życie gospodarcze w Polsce przeszło ogromne przeobrażenia w zakresie rozwoju rynku kapitałowego oraz postępującej globalizacji gospodarki, czyli rynku światowego.

Wprowadzenie zmian w regulacjach rachunkowości polskiej przed zbliżającym się wejściem naszego kraju do Unii Europejskiej było konieczne z wielu względów. W ciągu 6 lat obowiązywania ustawy z 1994 r. ujawniły się różne jej braki i luki, niejednoznaczności, a nawet pewne błędy. Obecna nowelizacja ustawy o rachunkowości wykorzystuje doświadczenia zebrane podczas dotychczasowego okresu jej stosowania oraz uwzględnia potrzeby rozwoju rynku finansowego, jak również konieczność włączenia się Polski do procesu harmonizacji i standaryzacji rachunkowości w Europie oraz na świecie.

W ciągu ostatnich lat rachunkowość stała się międzynarodowym językiem biznesu, co spowodowało konieczność jej dostosowania do wymogów odpowiadających Międzynarodowym Standardom Rachunkowości i dyrektywom Unii Europejskiej.

Wprowadzona nowelizacja w regulacjach rachunkowości polskiej wychodzi naprzeciw ujawnionym w toku l0-letniej transformacji ustrojowej potrzebom unowocześnienia przepisów ustawy, usunięcia z niej pewnych błędów oraz objęcia regulacjami nowych obszarów ( leasing, fuzje i przejęcia spółek, instrumenty finansowe, rozwój struktur kapitałowych). Pozwoli to uzyskać większą użyteczność informacji finansowo-księgowych w kontekście potrzeb międzynarodowych, jako materiału źródłowego do analizy i oceny wiarygodności sytuacji majątkowej i finansowej podmiotów gospodarczych oraz ograniczenia ryzyka gospodarczego i inwestycyjnego potencjalnych inwestorów[9].

Rozważając potrzebę i cel wprowadzenia zmian w rachunkowości w Polsce należy zaznaczyć, że do wskazanych wyżej czynników, które stały się bodźcem do podjęcia prac nad unowocześnieniem przepisów ustawy i wyeliminowaniem z niej błędów, doszła jeszcze konieczność dostosowania znowelizowanego prawa bilansowego do Konstytucji RP oraz do zmian polskiego prawa handlowego, zwłaszcza zaś przepisów Kodeksu Spółek Handlowych, obowiązującego od 01.01.2001 r.

Potrzeba nowelizacji naszej ustawy o rachunkowości wynikła także z konieczności jej dostosowania do rozwiązań Międzynarodowych Standardów Rachunkowości, które w latach 1994-1998 zostały gruntownie unowocześnione i rozbudowane, dostosowane do postępującej globalizacji i konkurencji na rynkach światowych. Wprowadzone w ramach nowelizacji ustawy zmiany zawierają ponad sto poprawek, uzupełnień i nowych rozwiązań idących dalej niż Dyrektywy Unii Europejskiej. Uwzględniający one postanowienia MSR, które są coraz szerzej wykorzystywane w praktyce zjednoczonej Europy i całego świata jako ponadnarodowe wzorce opracowywanych i aktualizowanych krajowych przepisów o rachunkowości. Należy podkreślić, że modernizacja polskiego prawa bilansowego w ramach szerokiej nowelizacji systemu rachunkowości stanowi niewątpliwie znaczący etap rozwoju współczesnej rachunkowości polskiej, uwzględniający potrzeby informacyjne i oczekiwania użytkowników rachunkowości, mimo że niektóre rozwiązania uważa się za kontrowersyjne i budzące wątpliwości. Od początku długotrwałych i żmudnych prac nad nowelizacjami ustawy o rachunkowości było oczywiste, że reforma polskiej rachunkowości nie może być jeszcze jedna reformą chybioną. Do istotnych i obszernych zmian w prowadzeniu ksiąg rachunkowych i sporządzaniu sprawozdań finansowych służby finansowo-księgowe jednostek gospodarczych, banków i zakładów ubezpieczeń muszą się odpowiednio przygotować. Trzeba zmienić oprogramowanie systemów, przeszkolić część personelu itp.

Obiektywną przyczyną opóźniania się reformy rachunkowości były z pewnością znaczne zmiany w przepisach dotyczących funkcjonowania spółek handlowych. Po 66 latach przestał obowiązywać Kodeks Handlowy z 1934 r. Mamy nowy Kodeks Spółek Handlowych, który trzeba było zharmonizować z przepisami znowelizowanej ustawy.

Główne kierunki nowelizacji ustawy o rachunkowości

Zmiany wprowadzone w ustawie dotyczą następujących podstawowych kierunków i nowych obszarów rachunkowości w gospodarce rynkowej[10]:

  1. uzupełniania luk przepisów ustawy dotyczących ujęcia w księgach rachunkowych operacji gospodarczych i rozliczeń dotąd nie uregulowanych jak:
    1. fuzje i przejęcia spółek
    2. bazowe i pochodne instrumenty finansowe, instytucje leasingu, długoterminowe kontrakty
  2. udoskonalenia przepisów w zakresie informacji wykazywanych w sprawozdaniach finansowych i badań sprawozdań rocznych
  3. zmian w sprawozdawczości grup kapitałowych
  4. zmian w przepisach odroczonego podatku dochodowego
  5. wprowadzania różnych uproszczeń i udogodnień w celu obniżenia kosztów prowadzenia rachunkowości, zwłaszcza dla grupy „małych i średnich jednostek gospodarczych”.

W znowelizowanej ustawie dość szczegółowo, chociaż w nieco skomplikowany sposób, uregulowano te zagadnienia wykorzystując m. in. rozwiązania przyjęte w Międzynarodowych Standardach Rachunkowości. Uwaga ta odnosi się w szczególności do pierwszego kierunku zmian, a zwłaszcza do zapisów dotyczących nowych instrumentów finansowych, nowej definicji inwestycji, leasingu finansowego i umów długoterminowych.

Nowe zagadnienia ewidencji księgowej

Do szczególnie ważnych zmian w znowelizowanej ustawie należą uzupełnienia o nowe zagadnienia ewidencji księgowe – dotąd nie ujęte w przepisach.

Fuzje i przejęcia spółek

Przed obecną nowelizacją ustawa nie zawierała szczegółowych postanowień, które regulowałyby sposób ujęcia w księgach rachunkowych i sprawozdaniach finansowych skutków fuzji i przejęcia spółek. W pierwszym okresie transformacji ustrojowej i rozwoju gospodarki rynkowej nie było takiej potrzeby, dominowała bowiem prywatyzacja i komercjalizacja przedsiębiorstw państwowych, banków i zakładów ubezpieczeń. Później sytuacja na rynku znacznie się zmieniła i obecnie, wobec wzrostu konkurencji, można zaobserwować rozwijającą się ewolucję struktur spółek kapitałowych. Opierając się na MSR i doświadczeniach państw członkowskich Unii Europejskiej, w znowelizowanej ustawie unormowano problematykę fuzji spółek kapitałowych, określając sposób rozliczenia, wyceny i ujęcia w księgach rachunkowych połączeń spółek[11].

Połączenia te mogą nastąpić w drodze:

  1. przyjęcia spółki;
  2. zawiązania nowej spółki.

Rozwój rynku kapitałowego w Polsce w ostatnich latach spowodował konieczność wprowadzenia do ustawy regulacji dotyczących nowych instrumentów finansowych. W ustawie stworzono podstawy prawne do prawidłowego i rzetelnego ujmowania w księgach rachunkowych transakcji dokonywanych na rynkach finansowych. Według nowego słownictwa inwestycje obejmują nieruchomości oraz prawa majątkowe służące przynoszeniu jednostce korzyści, choć nie wykorzystywane na jej potrzeby, oraz aktywa finansowe, w tym też instrumenty finansowe. W znowelizowanej ustawie, zgodnie z MSR, przyjęto następujące rozwiązania wyceny instrumentów finansowych:

  • w momencie nabycia wszystkie aktywa i zobowiązania finansowe wycenia się cenach nabycia na dzień bilansowy;
  • aktywa finansowe wycenia się według wartości rynkowej, z wyjątkiem papierów wartościowych o ustalonym terminie wykupu, które wycenia w cenach nabycia;
  • zobowiązania finansowe wycenia się w pierwotnie ustalonej wartości, różnice z wyceny (zyski lub straty), zależnie od tego, czy operacja została zakończona czy nie, wpływają na wynik finansowy lub kapitał własny.

Leasing finansowy

Wzorem postanowień Międzynarodowych Standardów Rachunkowości znowelizowana ustawa zawiera własną definicję leasingu finansowego. Dotychczas za podstawę rozróżniania leasingu operacyjnego i finansowego na potrzeby rachunkowości przyjmowano definicje zawarte w przepisach podatkowych. W znowelizowanej ustawie przyjęto rozwiązania stosowane w praktyce międzynarodowej krajów Unii Europejskiej. Z uwagi na rozbieżność prawa podatkowego i prawa bilansowego rozwiązania dotyczące leasingu zawarte w ustawie o rachunkowości mogą ujemnie wpływać na rozwój małych, słabych kapitałowo jednostek[12].

Umowy długoterminowe

Zgodnie z rozwiązaniem przyjętym w znowelizowanej ustawie- na wzór MSR- za przychód z częściowo wykonanych, lecz nie zakończonych usług uznaje się odpowiednią część ceny lub tylko poniesione koszty w tej części, której pokrycie jest pewne. Zależy to od wiarygodności pomiaru stopnia zaawansowania wykonanych usług w transakcji długoterminowej. Nowe regulacje stosuje się wyłącznie na dzień bilansowy, i to tylko wtedy, gdy wpływ nie zakończonych usług z umów długoterminowych na wynik finansowy jest istotny.

Nowe definicje

Znowelizowana ustawa wprowadziła szereg nowych definicji, które dotyczą instrumentów finansowych, wartości godziwych, sprawowania kontroli i współkontroli nad inną jednostką, znaczącego wpływu, znaczącego inwestora, jednostki dominującej, zależnej, współzależnej, podporządkowanej, grupy kapitałowej, jednostki powiązanej, a także definicje konsolidacji, skonsolidowanego sprawozdania finansowego, metody praw własności czy kapitałów mniejszości. Nowe definicje dotyczą także określenia roku obrotowego, okresu sprawozdawczego, aktywów jednostki, aktywów trwałych, aktywów netto jednostki, rezerw, środków trwałych w budowie, inwestycji, należności i zobowiązań długo- i krótkoterminowych, zobowiązań warunkowych, przychodów i zysków, kosztów i strat[13].

Sprawozdania finansowe i badanie sprawozdań rocznych

W znowelizowanej ustawie wprowadzono różne uściślenia i modyfikacje niektórych niezbyt jasnych definicji oraz postanowienia uwzględniające nowe rozwiązania ewidencyjne i sprawozdawcze przyjęte w ostatnich latach w praktyce międzynarodowej. Podstawowy cel wprowadzonych zmian to zapewnienie rzetelnego i jasnego odzwierciedlenia sytuacji finansowej, majątkowej i dochodowej jednostki gospodarczej w prezentowanym przez nią sprawozdaniu finansowym.

Do pełniejszego niż dotąd osiągnięcia celu tej podstawowej intencji znowelizowanej ustawy w zakresie sprawozdawczości finansowej wprowadzono[14]:

  1. zmiany układu podziału aktywów i pasywów oraz ich pozycji szczegółowych.
  2. sporządzanie rachunku zysków i strat wyłącznie w bardziej czytelnym „drabinkowym układzie sprawozdawczym”.
  3. uściślenie pozycji wykazywanych w sprawozdaniu z przepływów środków pieniężnych, zwanych obecnie krócej „rachunkiem przepływów pieniężnych”.
  4. nowy element sprawozdania finansowego – „zestawienie zmian w kapitale własnym”, który obowiązkowo będzie sporządzany przez większe jednostki.
  5. podział informacji dodatkowej na dwie części : wprowadzenie oraz dodatkowe informacje i objaśnienia.
  6. podwyższenie progów dla jednostek, które mogą sporządzać bilans oraz rachunek zysków i strat w formie uproszczonej.
  7. możliwość sporządzania sprawozdania finansowego w tysiącach złotych, jeżeli nie zniekształci to prezentowanego przez te sprawozdanie obrazu jednostki.

Od l stycznia 2001 r. wszedł w życie zmieniony art. 64 ustawy dotyczący badania i ogłaszania rocznych skonsolidowanych sprawozdań finansowych przez kontynuujące działalność tzw. jednostki pozostałe. Przepis ten podwyższył progi przychodów netto ze sprzedaży towarów i produktów oraz operacji finansowych i aktywów bilansu.

W nowelizacji ustawy o rachunkowości zwalnia się całkowicie z obowiązku badania nowych sprawozdań finansowych pozostałe jednostki, które nie spełniają kryteriów podwyższonych progów. Obowiązek badania sprawozdań rocznych w trybie art.64 ust. l punkt 4 – począwszy od sprawozdań za 2000 r. – wystąpi w razie przekroczenia przynajmniej dwóch z nich, tzn. w przypadku, gdy:

  1. średnioroczne zatrudnienie w przeliczeniu na pełne etaty wyniosło co najmniej 50 osób.
  2. suma aktywów bilansu na koniec roku obrotowego stanowiła równowartość w walucie polskiej co najmniej 2 500 000 EURO (poprzednio l 000 000 EURO).
  3. przychody netto ze sprzedaży towarów i produktów oraz operacji finansowych za rok obrotowy stanowiły równowartość w walucie polskiej co najmniej 5 000 000 EURO (poprzednio 3 000 000 EURO).

W znowelizowanej ustawie pozostawiono zapis, że badaniu i ogłaszaniu podlegają półroczne sprawozdania finansowe funduszy inwestycyjnych.

Zmiany w sprawozdawczości grup kapitałowych

W znowelizowanej ustawie wzrósł zakres zwolnień od obowiązku konsolidacji. Grupy, które spełniły co najmniej dwa z trzech kryteriów[15]:

  1. łączne średnie zatrudnienie w przeliczeniu na pełne etaty wyniosło nie więcej niż 250 osób (poprzednio 150 osób).
  2. łączna suma bilansowa nie przekroczyła równowartości w walucie polskiej 7 500 000 EURO (poprzednio 3 000 000 EURO).
  3. łączne przychody netto ze sprzedaży produktów i towarów oraz z operacji finansowych nie przekroczyły równowartości w walucie polskiej polskiej 15 000 000 EURO ( poprzednio 6 000 000 EURO).

Rozliczenie na złote następuje według kursu ogłoszonego przez NBP na dzień bilansowy. Przepis ten ma zastosowanie do sprawozdań finansowych sporządzonych za rok obrotowy rozpoczynający się w 2001 r. Wprowadzono też trzy metody konsolidacji – pełnej, proporcjonalnej, praw własności z przypisaniem ich do jednostek o określonych związkach z jednostką dominującą.

Zmiany dotyczące odroczonego podatku dochodowego od osób prawnych

Przed nowelizacją z 9 listopada 2000 r. przepisy dotyczące odroczonego podatku dochodowego od osób prawnych były sformułowane dość ogólnie. Powodowało to w praktyce różną ich interpretację i stosowanie różnych metod ustalania tego podatku.

Zmiany wprowadzają:

  • Obowiązek ustalenia nie tylko rezerwy, ale i aktywów z tytułu odroczonego podatku dochodowego nie później niż na dzień bilansowy
  • Określenie wartości podatkowej aktywów i pasywów
  • Stosowanie przy obliczaniu rezerwy lub odroczonych aktywów podatkowych stawek podatku dochodowego, które będą obowiązywały w momencie realizacji aktywów podatkowych lub rozliczania pasywów podatkowych.

Rezerwę z tytułu odroczonego podatku dochodowego tworzy się w wysokości kwoty podatku dochodowego, wymagającej w przyszłości zapłaty, w związku z wystąpieniem dodatnich różnic przejściowych. Wysokość rezerwy i aktywów z tytułu odroczonego podatku dochodowego ustala się przy uwzględnianiu stawek podatku dochodowego obowiązujących w roku powstawania obowiązku podatkowego – to jest w roku realizacji różnic przejściowych.

Obniżenie kosztów ewidencji księgowej

W celu obniżenia kosztów prowadzenia rachunkowości, zwłaszcza dla grupy małych i średnich jednostek gospodarczych, w znowelizowanej ustawie wprowadzono szereg uproszczeń i udogodnień:

  1. wprowadzono pojęcie „okresu sprawozdawczego”;
  2. zezwolono na przetwarzanie danych za granicą;
  3. zniesiono obowiązek corocznego spisywania z natury przedmiotów majątkowych nie objętych ewidencją bilansową;
  4. sprawozdania będą mogły być sporządzane w tys. zł.;
  5. w rachunku zysków i strat będzie wykazywany- obok wyniku na sprzedaży papierów wartościowych – wynik ze sprzedaży majątku trwałego oraz saldo różnic kursowych;
  6. uproszczone zostało sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych;
  7. technicznie prostsze stało się rozliczenie różnic kursowych;
  8. biegli rewidenci będą zwolnieni z wymogu ustosunkowywania się w raporcie do każdej pozycji lub grup pozycji sprawozdania finansowego;
  9. podwyższono granice uzasadniające coroczne badanie sprawozdań finansowych;
  10. całkowicie zwolniono z obowiązku badania sprawozdań finansowych małe jednostki;
  11. wprowadzono uproszczenia w inwentaryzacji;
  12. dostosowano przepisy do wymogów nowoczesnej rachunkowości komputerowej, określono zasady ustalania prawidłowego wyniku finansowego w jednostkach gospodarczych w przypadkach wykonywania umów międzynarodowych

Nowelizacja ustawy zapełnia „białe plamy” w dotychczas obowiązujących przepisach i dotyczy spraw generalnych. Stosunkowo szybki rozwój gospodarki rynkowej w naszym kraju, rozwój międzynarodowych rynków kapitałowych i ubezpieczeniowych wymaga możliwości szybkiego reagowania na potrzeby przedsiębiorstw i rozwoju gospodarki w makro-skali, dlatego za konieczne uznano przyjęcie zmian w regulacjach systemu rachunkowości, aby zwiększyć jego elastyczność.

Zmiany w ustawie stanowią niewątpliwie kolejny znaczący krok w dostosowaniu polskich przepisów o rachunkowości pod względem treści i rangi do prawodawstwa obowiązującego w krajach UE.

Prace nad nowelizacja ustawy o rachunkowości były żmudne, skomplikowane i długotrwałe. W trakcie jej przygotowywania aktywnie współpracowali z Sejmem i Senatem specjaliści Stowarzyszenia Księgowych w Polsce i Krajowej Izby Biegłych Rewidentów. Ostatecznie dopiero 9 listopada 2000 r. Sejm uchwalił ustawę o zmianie ustawy z 29 września 1994 r. o rachunkowości. Nie można było jej wprowadzić w życie od 01.01.2001 r. Do tak istotnej zmiany przepisów finansowo – księgowych trzeba się bowiem dobrze przygotować, na co potrzeba czasu – dlatego – roczne Vacatio Legis znowelizowanej Ustawy o Rachunkowości. Wejście w życie dopiero rok po uchwaleniu daje dostatecznie dużo czasu na zapoznanie się z nowymi rozwiązaniami, na dokonanie wyboru – gdzie to możliwe- zasad najwłaściwszych, a zarazem najdogodniejszych dla jednostki, jak również na dostosowanie programów komputerowych do prowadzenia ewidencji w myśl nowych przepisów.

Data 01.01.2002 r. nie powinna nikogo zaskoczyć. Rok 2001 powinien być wykorzystany na intensywne zapoznanie się z Ustawą w jej nowym kształcie.

Wraz z obszerną nowelizacją przepisów o rachunkowości konieczne było po 6 latach obowiązywania – dokonanie wielu zmian w[16]:

Ustawie o biegłych rewidentach i samorządzie.

Wraz z obszerną nowelizacją przepisów o rachunkowości konieczne było – po 6 latach obowiązywania – dokonanie wielu zmian w Ustawie o biegłych rewidentach i ich samorządzie. Od 8 listopada 2000 r. weszła w życie nowelizacja z 21.09.2000 r. do tej ustawy. Nowe uregulowania zawarte w ustawie o biegłych rewidentach i ich samorządzie stanowią w dużej mierze rezultat oceny jakości usług finansowych świadczonych przez biegłych rewidentów i firmy audytorskie na bazie przekształceń i rozwoju rynku kapitałowego w ostatnich latach. Wynikają one także z dostosowania przepisów ustawy do Konstytucji RP oraz do innych zmian wprowadzonych przepisami prawa w obrocie gospodarczym. W ustawie wskazano, że biegły rewident nie jest przedsiębiorcą, co oznacza że wykonuje on wolny zawód na równi z zawodem adwokata, radcy prawnego czy lekarza. Tym zapisem zbliżyliśmy się do rozwiązań europejskich i światowych, w których bardzo podkreślana jest niezależność biegłych rewidentów jako warunek wykonywania zawodu. Jednym z celów nowelizacji tej ustawy było dostosowanie uregulowań prawnych ustawy o biegłych rewidentach do zgodności z przepisami Konstytucji RP. Przed nowelizacją ustawy nie było pełnej zgodności przepisów tej ustawy z Konstytucją RP. Obok biegłych rewidentów jako członków tworzących samorząd zawodowy wymieniano podmioty działające w różnej formie organizacyjnej jak – spółki cywilne, spółki prawa handlowego i inne osoby prawne. Konstytutywną cechą samorządu zawodowego jest wykonywanie konkretnego zawodu, dlatego mogą w nim uczestniczyć jedynie osoby wykonujące ten zawód. Wykonywanie tego zawodu można przypisać jedynie osobie fizycznej. Następnym motywem nowelizacji ustaw o rachunkowości oraz o biegłych rewidentach była konieczność dostosowania przepisów tych ustaw do przepisów prawa o obrocie gospodarczym. Uregulowania wymagały również zapisy dotyczące zachowania przez biegłych rewidentów tajemnicy zawodowej. Nowe przepisy ułatwiają dostęp do zawodu biegłego rewidenta. Jednym z nich jest uprawnienie komisji egzaminacyjnej do zwolnienia kandydata na jego wniosek z egzaminów z przedmiotów objętych postępowaniem kwalifikacyjnym, jeżeli w tym zakresie zdał egzaminy uniwersyteckie lub równorzędne w okresie 3 lat przed dniem złożenia wniosku. Głównym celem jest zwiększenie liczby biegłych rewidentów, zgodnie z potrzebami rynkowymi.

Wprowadzone zmiany są wynikiem analizy i oceny postępującej transformacji systemu gospodarczego w Polsce, który coraz mocniej wymusza potrzebę prawidłowej i rzetelnej informacji o stanie majątkowym i finansowym podmiotów, weryfikowanej przez biegłych rewidentów.

Literatura i źródła

  1. Gierusz J., Zmiany w ustawie o rachunkowości 2001/2002 ODDK, Gdańsk 2001
  2. Gmytrasiewicz M., Globalna harmonizacja zasad rachunkowości, „Problemy Rachunkowości” 2/2000
  3. Kierczyńska U., Nowelizacja ustawy o rachunkowości-zmiany w bilansie, „Problemy Rachunkowości” 2/2000
  4. Stępień , Zmiana ustawy o biegłych rewidentach, „Doradca Podatnika” 42/2000
  5. Walińska K., Rachunkowość przedsiębiorstw w procesie integracji z Unią Europejską, Wyższa Szkoła Integracji Europejskiej, Szczecin 2000
  6. Jurga A., Krajowe Komitety Standardów Rachunkowości, Rachunkowość 3/2001

—

[1] Gierusz J., Zmiany w ustawie o rachunkowości 2001/2002, ODDK, Gdańsk 2001, s. 5.

[2] Walińska K., Rachunkowość przedsiębiorstw w procesie integracji z Unią Europejską, Wyższa Szkoła Integracji Europejskiej, Szczecin 2000, s. 18.

[3] Ibidem, s. 10.

[4] Jurga A., Krajowe Komitety Standardów Rachunkowości, „Rachunkowość” 3/2001.

[5] Gmytrasiewicz M., Globalna harmonizacja zasad rachunkowości, „Problemy Rachunkowości” 2/2000.

[6] Walińska K., Rachunkowość przedsiębiorstw w procesie integracji z Unią Europejską, Wyższa Szkoła Integracji Europejskiej, Szczecin 2000, s. 46.

[7] Gierusz  J., Zmiany w ustawie o rachunkowości 2001/2002, ODDK, Gdańsk 2001, s. 18.

[8] Walińska K., Rachunkowość przedsiębiorstw w procesie integracji z Unią Europejską, Wyższa Szkoła Integracji Europejskiej, Szczecin 2000, s. 59.

[9] Kierczyńska U., Nowelizacja ustawy o rachunkowości – zmiana w bilansie, „Problemy Rachunkowości” 2/2000.

[10] Kierczyńska U., Nowelizacja ustawy o rachunkowości – zmiana w bilansie, „Problemy Rachunkowości” 2/2000.

[11] Walińska K., Rachunkowość przedsiębiorstw w procesie integracji z Unią Europejską, Wyższa Szkoła Integracji Europejskiej, Szczecin 2000, s. 56.

[12] Gierusz J., Zmiany w ustawie o rachunkowości 2001/2002, ODDK, Gdańsk 2001, s. 18.

[13] Gmytrasiewicz M., Globalna harmonizacja zasad rachunkowości, „Problemy Rachunkowości” 2/2000.

[14] Gierusz J., Zmiany w ustawie o rachunkowości 2001/2002, ODDK, Gdańsk 2001, s. 20.

[15] Walińska K., Rachunkowość przedsiębiorstw w procesie integracji z Unią Europejską, Wyższa Szkoła Integracji Europejskiej, Szczecin 2000, s. 81.

[16] Stępień R., Zmiana ustawy o biegłych rewidentach, „Doradca Podatnika” 42/2000.