Międzynarodowe rynki stają się obszarem potencjalnej penetracji dla działalności gospodarczej – produkcyjnej i handlowej – prowadzonej z jednego punktu geograficznego. Świat zalewany jest coraz intensywniejszym potokiem nowych produktów i usług; droga od narodzenia się pomysłu do momentu dostarczenia zmaterializowanego towaru lub usługi do klienta jest łańcuchem czynności paratelnych i sekwencyjnych; łańcuch ten można rozbić na poszczególne odcinki, fizycznie lokalizowane w różnych punktach globu jedynie w oparciu o rachunek efektywności ekonomicznej w skali mikro[1].

Głównym motorem globalizacji są wielkie przedsiębiorstwa, które stosują globalne strategie zarządzania i marketingu, a więc takie, które prowadzą działalność w więcej niż jednym kraju. Liczba takich przedsiębiorstw wzrosła z około 7000 w 1969 roku do prawie 40 000 w 1994 roku, a liczba ich filii osiągnęła poziom 265 000″. Korporacje transnarodowe (KTN) wytwarzają 25% światowego PKB oraz generują około 75% światowej wymiany handlowej; ocenia się. iż 30 – 40% handlu światowego stanowią obroty wewnątrzkorporacyjne, a wartość sprzedaży realizowanej przez filie KTNów przewyższa prawie o 30% wartość światowego eksportu.

Powstanie korporacji transnarodowych należy ściśle łączyć z procesami globalizacji
i umiędzynarodowieniem krajowych podmiotów gospodarczych. Zdaniem J.H. Dunninga[2] międzynarodowa działalność gospodarcza jest kształtowana przez czynniki techniczne, ekonomiczne i polityczne za pośrednictwem trzech mechanizmów organizujących tą działalność. W koncepcji tzw. triady mechanizmów organizujących przyjmuje on, że skala i formy międzynarodowej działalności gospodarczej kształtują się pod wpływem siły oddziaływania, układu i powiązań trzech mechanizmów nazwanych hasłowo: rynek (R), państwo (P) i hierarchia (H). W tym miejscu pojęcie hierarchii odnosi się do grupy przedsiębiorstw (KTN) o hierarchicznej strukturze organizacyjnej, które są zaangażowane
w działalność międzynarodową. Nietrudno zauważyć, że mechanizmy i tworzące je elementy mają niejednorodny charakter i różne relacje względem procesu globalizacji. Jednak omawiana koncepcja pozwala na uchwycenie i zaprezentowanie istotnych zmian mechanizmów i podmiotów oddziałujących na umiędzynarodowienie działalności gospodarczej i jego obecny etap – globalizację.

Celem zilustrowania zmian w działaniu wspomnianych trzech mechanizmów wykorzystano figury trójkątów równoramiennych, których wierzchołki są przypi­sane poszczególnym mechanizmom. Szczegóły przedstawia rysunek 2. Gdyby siła oddziaływania trzech omawianych mechanizmów była jednakowa, wówczas boki wewnętrznego trójkąta byłyby równe i jednocześnie równoległe do boków trójkąta zewnętrznego. Wydłużenie boków wewnętrznych trójkątów obrazuje większą rolę danego mechanizmu w organizowaniu międzynarodowej działalności produkcyjno-handlowej. Rola danego mechanizmu wzrasta, jeśli relacje kosztów i wyników wykorzystania przez KTN tego mechanizmu kształtują się tu bardziej efektywnie niż w przypadku innych mechanizmów (w określonych warunkach ekonomicznych i technicznych)[3].

W uproszczeniu można przyjąć, że w latach sześćdziesiątych dominował system masowej produkcji, a w latach dziewięćdziesiątych rozpowszechnił się system elastycznej specjalizacji, przynajmniej w głównym segmencie gospodarki światowej – w krajach Triady. Analiza przeprowadzona przez J.H. Dunninga skłania do wniosku, że w systemie masowej produkcji rola dwóch mechanizmów organizujących działalność gospodarczą w skali międzynarodowej – rynku i KTN – była zbliżona i nieco większa niż rola państwa
i realizowanej przez nie polityki ekonomicznej[4].

Potwierdziło się przypuszczenie, że upowszechnianiu się systemu elastycznej specjalizacji będzie towarzyszyć zmniejszanie się roli państwa w oddziaływaniu na międzynarodową działalność gospodarczą, a jednocześnie nastąpi wzrost roli rynku oraz KTN. Rosnące znaczenie rynku jest związane głównie z postępującą liberalizacją wymiany międzynarodowej, deregulacją rynków w krajach wysoko rozwiniętych oraz transformacją gospodarek w byłych krajach socjalistycznych. Wyraźny wzrost roli mechanizmu związanego z działalnością samych KTN jest konsekwencją intensywnego i efektywnego wykorzystania przez nie nowych technologii, przeprowadzenia głębokich dostosowań w głównych dziedzinach oraz strukturach: inwestycyjnej, produkcyjno-handlowej i organizacyjnej oraz wdrażania ponadgranicznych strategii.

Nie ulega wątpliwości, że definicja korporacji transnarodowej powinna być przejrzysta i zarazem bardzo pojemna, a to ze względu na coraz bardziej złożone powiązania kapitałowe pomiędzy tworzącymi je spółkami. Wydaje się, że takie wymogi spe­łnia najszerzej akceptowana wśród ekonomistów definicja korporacji transnarodowych według
P. Dickena, zgodnie z którą jest  to „organizacja, która koordynuje działalność produkcyjno-handlową różnych jednostek z jednego ośrodka podejmującego strategiczne decyzje”.

Korporacje transnarodowe określane są jako organizacje, które koordynują działalność produkcyjno – handlową z jednego ośrodka podejmującego strategiczne decyzje. Korporacje te cechuje[5]:

1. suwerenność polegająca na tym, iż podejmują decyzje strategiczne
2. w pewnym stopniu niezależne od interesów państw, na terenie których realizują inwestycje. Umożliwia im to ogromny kapitał, którym dysponują oraz zasoby najnowszej myśli techniczno – organizacyjnej. Suwerenność nie chroni ich jednakże przed ryzykiem inwestycyjnym (większym bądź mniejszym) w zależności od warunków gospodarczo – politycznych w jakich działają;
3. rozproszenie geograficzne i produkcyjno – handlowe;
4. elastyczność organizacyjna w zakresie procesów produkcyjno- handlowych
   o charakterze ponadnarodowym;
5. specjalizacja w zakresie produkcji dóbr lub podzespołów pod kątem popytu kraju zlokalizowania inwestycji  lub rynku światowego;
6. zdolność integrowania. Specjalizacja produkcji w ramach KTN jest czynnikiem wzrostu jej efektywności, nowoczesności. Wymaga jednakże ścisłych powiązań i koordynacji ich działalności, doskonałego przepływu informacji, technologii i kadr pomiędzy filiami i oddziałami korporacji;
7. zdolność polegająca na przeprowadzaniu wielu operacji jednocześnie na różnych rynkach, w celu wykorzystania różnic ekonomicznych (w cenach, w warunkach produkcji, zasobach, w regulacjach podatkowych),
8. w efekcie zdolność do wysokiej bieżącej bądź perspektywicznej efektywności działania.

Wymienione cechy czynią korporacje transnarodowe szczególnym rodzajem podmiotów w gospodarce światowej, funkcjonujących ponad krajami.[6]

KTN musi mieć na własność pewne zasoby, które dają korporacji przewagę nad innymi fir­mami na rynku zagranicznym; zaistnienie przewagi własnościowej jest możliwe tylko na rynku niedoskonałym, gdyż ZIBy muszą być dla KTN bardziej korzystne niż eksport lub licencje. Zasoby dające tę przewagę można podzielić na materialne (kapitał, siła robocza, surowce) i niemate­rialne (technologie, informacje, metody zarządzania, organizacja, marke­ting), przy czym szczególnie istotna jest tu wiedza; wiedza bowiem bar­dziej skłania do ZIB, gdyż jest łatwiejsza w przenoszeniu. W kreacji przewagi własnościowej rośnie znaczenie wiedzy technicznej (innowacyjności technologicznej), wysokich kwalifikacji i metod zarządzania międzynarodowymi systemami kooperacyjnymi[7].

Lokalizacja na rynku zagranicznym nastąpi tylko wtedy, gdzie istnieje większa dostępność przynajmniej jednego zasobu na tym rynku. Zmieniają się kryteria atrak­cyjności lokalizacyjnej kraju goszczącego; w paradygmacie masowej pro­dukcji na atrakcyjność lokalizacyjną kraju goszczącego składały się niskie ceny podstawowych czynników wytwórczych (surowców i niewykwali­fikowanej siły roboczej); w paradygmacie elastycznej produkcji wzrasta znaczenie wysokich kwalifikacji i wysokich technologii oraz poziom zintegrowania rynku, bo w takich warunkach łatwiejsze są przepływy towa­rów i czynników. Ważnym elementem jest polityka państwa goszczącego; w interesie państwa jest zatrzymania przenośnych czynników krajowych i przyciągnięcie przenośnych czynników zagranicznych oraz podniesienie jakości i dostępności krajowych czynników nieprzenośnych, takich jak infrastruktura czy szkolnictwo.

Podkreśla się, iż działalność wielkich korporacji prowadzi także do wyższej jakości sprzedawanych towarów i świadczonych usług. Największe firmy za cel swojej działalności, oprócz dążenia do najwyższego zysku, stawiają sobie także usatysfakcjonowanie i zaspokajanie potrzeb swoich klientów. Niższe koszty produkcji przekładają się na niższe ceny, wysokie nakłady na badania i rozwój to w rezultacie najnowsze technologie i najwyższa jakość oferowanych towarów.

Korporacje transnarodowe (KTN) są główną siłą globalizacji; ich najważniejsze cechy to[8]:

• efektywność (optymalizowanie globalne),
• elastyczność (dostosowywanie lokalne),
• innowacyjność (aktywizowanie uczenia się).

Rola ponadnarodowych korporacji będzie w najbliższych latach wzrastać na tyle szybko, że staną się dla państw potężnymi partnerami i rywalami zarazem. W istocie więc rządy będą musiały brać pod uwagę ich potencjał, megafirmy natomiast – szacować siłę państw, w których lub z którymi zechcą prowadzić interesy.

Ponadto wskazuje się, iż w pewnych dziedzinach wielkie organizacje ponadnarodowe już przejęły funkcje państwa w stosunku do swoich pracowników. [9] Organizują ich życie osobiste i społeczne: decydują   o przenoszeniu się z miejsca na miejsce, wydają własne gazety, oferują odrębną sieć informacji, dbają o zdrowie i rozwój fizyczny.

Bibliografia

1. Biznes międzynarodowy – obszar decyzji strategicznych, red. K. Nowakowski, Difin, Warszawa 2000.
2. Gabryel P., Janecki S., Liga globalna, „Business Week”, Nr 147 (21 lutego 1999)
3. Tanzi V., Globalizacja, rozwój technologiczny i działanie termitów fiskalnych [w:] NowaGospodarka i jej implikacje dla długookresowego wzrostu, red. G. Kołodko, PWE, Warszawa 2001.
4. Zorska A.,  Korporacje transnarodowe, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007,
5. Zorska A., Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych w gospodarce światowej, PWN, Warszawa 2000.

—

[1] V. Tanzi, Globalizacja, rozwój technologiczny i działanie termitów fiskalnych [w:] NowaGospodarka i jej implikacje dla długookresowego wzrostu, red. G. Kołodko, PWE, Warszawa 2001, s. 5.

[2] Tamże, s. 5.

[3] Biznes międzynarodowy – obszar decyzji strategicznych, red. K. Nowakowski, Difin, Warszawa 2000, s. 244.

[4] A Zorska,  Korporacje transnarodowe, ..op. cit., s. 122-126

[5] A. Zorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych w gospodarce światowej, PWN, Warszawa 2000,  s. 50-57

[6] A Zorska,  Korporacje transnarodowe, ..op. cit., s. 122-126

[7] V. Tanzi, Globalizacja, rozwój …, op. cit., s. 25.

[8] A Zorska,  Korporacje transnarodowe, ..op. cit., s. 122-126

[9] P.Gabryel ,S. Janecki, Liga globalna,  „Business Week”, Nr 147 (21 lutego 1999)