Termin „pedagogika społeczna” wprowadził do literatury po raz pierwszy Adolf Diesterweg, którego działalność przypadła na okres wzmagających się tendencji do upowszechniana oświaty. Diesterweg trafnie dostrzegł złożoną strukturę współczesnego mu społeczeństwa zróżnicowanego klasowo i ekonomicznie, widział z całą ostrością nędzę dzieci chłopskich i robotniczych, dla których rzeczywisty dostęp do szkoły wymagał przełamania wielu trudności ekonomicznych oraz oporów środowiska. Pragnął zatem przygotować nauczycieli do złożonych działań pomocy dziecku i ten zakres przygotowania nazwał pedagogiką społeczną, traktując go jako równie ważny co przygotowanie do nauczania poszczególnych przedmiotów czy zadań ogólno-wychowawczych w szkole. Pedagogika społeczna koncentrowała się więc głównie na społeczno-kulturowych komponentach procesu wychowania, kształtowała nowe tereny praktyki wychowawczej, głównie poza szkołą, w środowisku życia ucznia. Interesowała się funkcjonowaniem instytucji kulturalnych, wychowawczych, socjalnych jako instytucji wspomagających i rozszerzających procesy celowego wychowania.

Dalszy, intensywny, rozwój pedagogiki społecznej wyznaczają przemiany społeczne i kulturowe, co nadaje tej gałęzi pedagogiki charakter empiryczny. Profil ten utrwaliła twórczość i działalność praktyczna Paula Bergemanna, który uważał, że wychowanie jest procesem społecznym. Człowiek bowiem jako indywiduum jest tylko w abstrakcji, zaś w doświadczeniu dany jest jako istota społeczna. Pedagogika indywidualna, koncentrująca swoje zainteresowanie na jednostce, nie może być uważana jako nauka o wychowaniu. Pedagogika może być tylko społeczna. Przywiązuje też wagę do procesów wychowania poza szkołą, w środowisku życia dziecka. Głównie interesuje go rodzina jako instytucja wychowawcza, zwraca uwagę na jej podstawową funkcję w procesie rozwoju i wychowania dziecka. Opierając się na tych założeniach postuluje rozciągnięcie publicznej kontroli nad funkcjonowaniem rodziny jako środowiska wychowawczego. W swym systemie pedagogiki społecznej Bergemann postuluje też organizowanie pracy oświatowej i wychowawczej wśród ludzi w wieku poza szkolnym, kiedy to procesy wychowawcze mają charakter autonomiczny. Jednostka pogłębia i rozszerza swoje doświadczenia poprzez uczestnictwo w życiu kulturalnym, społecznym i politycznym. Wychowanie wówczas nabiera charakter autonomiczny.

Początkiem XX wieku obserwujemy zjawisko ponownego odkrycia dorobku naukowego Pestalozziego oraz próbę nowego spojrzenia na jego koncepcję szkoły elementarnej, opieki nad dziećmi i młodzieżą i wykorzystania tej idei w celu wzbogacenia teorii pedagogicznej. Studiowanie dzieł Pestalozziego dostarczyło pedagogice społecznej podstaw teoretycznych. Uważał on bowiem wychowanie jako proces wszechstronny dokonujący się w wyniku oddziaływań nie tylko planowanej pracy nauczyciela- wychowawcy, ale i różnorodnych bodźców rodzinie, w środowisku lokalnym, w kręgu rówieśników. Przedstawił też wzór osobowości nauczyciela nie tylko dobrze przygotowanego do pracy nauczycielskiej, ale i zaangażowanego w pracy społecznej i wychowawczej w środowisku. Wreszcie wskazuje na środowisko jako źródło bodźców i wpływów warunkujących skuteczność i wyniki pracy szkoły.

Pedagogika społeczna kształtuje się jako dział nauki odrębny od socjologii wychowana. Zbliża się do polityki społecznej, korzysta z jej koncepcji i poszukiwań. Znamiennie dla socjologii wychowania „badanie roli akcji wychowawczej w całokształcie życia społecznego” sprowadzane jest przy tym do zadań swoistych dla dyscypliny pedagogicznej. Pedagogikę społeczną interesuje przede wszystkim wzajemne oddziaływanie wpływów środowiska i przekształcających środowisko sił jednostek. W ich związkach odnajduje cele stawiane świadomej czynności wychowawczej, w ich świetle używane środki działania. Dotychczasowe działania dowodzą, że możliwości oddziaływania na postępowanie ludzkie są ograniczone przez właściwości osobnicze i różnorodność krzyżujących się wpływów środowiska. Stąd rozległość zasięgu zainteresowań pedagogiki społecznej.

Bibliografia

1. Gołaszewski T., Szkoła jako system społeczny, Warszawa 1977r, s.53 (w:) R.B. Woźniak, Zarys socjologii, edukacji, i zachowań społecznych, Koszalin 1998.
2. Izdebska H., Przyczyny konfliktów w rodzinie, Warszawa 1979.
3. Płoszyński Z., Sytuacja szkolna dzieci z rodzin patologicznych w okresie transformacji ustrojowej ,(w:) ,Młodzież a współczesne dewiacje i patologie społeczne, pod red. S. Kawuli H. Machela , Toruń 1999.
4. Radziewicz J., Środowisko społeczno – wychowawcze szkoły, (w:) ,Pedagogika społeczna, pod red. T. Pilcha, I. Lepalczyk Warszawa 1995.
5. Smarzyński H., Szkoła jako środek wychowawczy, Kraków 1987.
6. Smarzyński H., Szkoła jako środowisko wychowawcze, Warszawa 1987.
7. Tyszka Z., Rodzina w świecie współczesnym – jej znaczenie dla jednostki i społeczeństwa, (w:) ,Pedagogika społeczna , pod red. T. Pilcha I. Lepalczyk Warszawa 1995.
8. Woźniak R.B., Zarys socjologii, edukacji i zachowań społecznych, Koszalin 1998.
9. Wroczyński R., Pedagogika społeczna, Warszawa 1985.
10. Zaborowski Z., O rodzinie, rodzina jako grupa społeczno – wychowawcza, Warszawa 1969.